Abstrakty

• dr hab. Joanna Szady (KUL)
• s. dr Agnieszka Skrzypek (KHŻZZ)

Siostry zakonne wobec ludności żydowskiej – dokumentacja działań i stan opracowań  

W cieniu dramatycznych wydarzeń II wojny światowej rozgrywała się cicha, lecz heroiczna historia pomocy niesionej przez żeńskie zgromadzenia zakonne ludności żydowskiej. Przygotowane przedłożenie ukazuje nie tylko skalę i formy tej pomocy, ale również drogę, jaką przeszły siostry zakonne jako badaczki własnej przeszłości. Zaprezentowano w nim rozwój inicjatyw dokumentacyjnych — od pierwszych prób zbierania świadectw w latach 60., przez współpracę z ośrodkami naukowymi, aż po udział w projektach badawczych realizowanych przez środowiska uniwersyteckie i instytucje państwowe (IP, IPN i IDMN). Opisane działania obejmują  ratowanie dzieci żydowskich w klasztorach, tworzenie biogramów sióstr, budowę pomników oraz publikacje upamiętniające ich wkład. Szczególny nacisk położono na rolę zgromadzeń jako aktywnych uczestników procesu badawczego, którzy nie tylko zachowują pamięć, ale też ją współtworzą. Pomimo rosnącej liczby projektów i publikacji, wskazano na potrzebę szerszego upowszechnienia wyników badań oraz większego zaangażowania samych wspólnot zakonnych w dokumentowanie własnej historii. Tekst stanowi ważny głos w dyskusji o miejscu kobiet w historiografii ratowania Żydów i o konieczności dalszego odkrywania tej nieopowiedzianej dotąd w pełni narracji.

• dr hab. Bożena Szaynok (Uniwersytet Wrocławski)

Opowieść Kościoła o ratowaniu Żydów (1945-1987)

[W przygotowaniu]

• mec. Ryszard Tyndorf

Ratowanie Żydów przez polskich duchownych na tle Europy według uznań “sprawiedliwych” przez Yad Vashem

Do 1 stycznia 2023 roku Yad Vashem uznał za Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata 378 duchownych rzymskokatolickich i 277 sióstr zakonnych z 16 krajów europejskich, w tym 41 księży i ​​73 siostry zakonne obrządku łacińskiego z Polski. Ponadto odznaczono 10 duchownych greckokatolickich i jedną siostrę zakonną, którzy prowadzili działalność ratunkową na terytorium międzywojennej Polski. Kolejny polski ksiądz został uhonorowany w 2024 roku. Stanowi to jedynie niewielki ułamek duchownych zaangażowanych w ratowanie Żydów. Odznaczenia Yad Vashem osób, które udzieliły pomocy Żydom na terytorium międzywojennej Polski liczą około 8480, z czego 7280 widnieje na liście osób z Polski.

Z uwagi na ubóstwo dokumentacji wojennej i niewielką liczbę relacji opisujących działania ratunkowe sporządzonych po wojnie przez polskich księży, świadectwa żydowskie są szczególnie istotne dla ustalenia zakresu pomocy udzielanej przez duchownych diecezjalnych. Chociaż te żydowskie świadectwa istnieją od dziesięcioleci, nie podjęto systematycznych działań w celu dotarcia do różnych zbiorów, w których się znajdują. Na podstawie badań prezentera – w znacznym stopniu dzięki tym świadectwom – udokumentowano akcje ratunkowe z udziałem 750 księży w około 620 różnych miejscowościach. Są to liczby minimalne, ponieważ stan badań jest daleki od wyczerpującego. Wiele pozostaje do zrobienia. Jednak prawdziwy zakres akcji ratunkowej nigdy nie będzie znany, ponieważ wiele z tych działań nie zostało zapisanych.

• dr Tomasz Domański (IPN Kielce)

Stan badań i postulaty badawcze na temat pomocy Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką

[W przygotowaniu]

• s. dr Teresa Antonietta Frącek RM (KHKWPŻZZ)

Od ukrycia do uhonorowania – pomoc Żydom i procedury wyróżnień w Zgromadzeniu Franciszkanek Rodziny Maryi

Tematem niniejszego wystąpienia będzie spontaniczna akcja sióstr franciszkanek Rodziny Maryi ratowania dzieci żydowskich, a także dorosłych Żydów, skazanych na zagładę przez niemieckiego okupanta, w latach II wojny światowej. Ta spontaniczna akcja została z czasem ujęta w ramy organizacyjne. Najbardziej była rozwinięta w Warszawie, kierowana przez przełożoną prowincjalną matkę Matyldę Getter (1870-1968), w siedzibie prowincji przy ul. Hożej 53, oraz we Lwowie kierowana przez przełożoną generalną matkę Ludwikę Lisównę (1874-1944. w siedzibie domu generalnego przy ul. Kurkowej 45. Nikt tej akacji, gdzie w każdej chwili groziła śmierć z rąk niemieckich okupantów, nie nakazywał siostrom. Przykład jednak przełożonych działał najlepiej. Matka Getter, ukrywając dzieci żydowskie mówiła: „ratuję człowieka”, ratowała życie ludzkie, które ma największą wartość; podobnie siostry uważały, że ratowanie dzieci żydowskich jest obowiązkiem sumienia, chrześcijańskim nakazem miłości bliźniego, to była konieczność podania ręki skazanym na śmierć, nie można było postąpić inaczej.

Siostry ukrywały Żydów w swoich licznych sierocińcach i ochronkach, w domach opieki, szpitalach, klasztorach, a także u zaprzyjaźnionych rodzin świeckich. W ten sposób uratowały ponad 800 dzieci żydowskich i dorosłych Żydów. Czyniły to z odwagą i poświęceniem, bezinteresownie, mając świadomość, że za najmniejszą pomoc udzieloną Żydom grozi kara śmierci nie tylko im, ale też pozostałym siostrom, ich klasztorom i całemu zgromadzeniu franciszkanek Rodziny Maryi.

Ratując żydowskie dzieci nikt nie myślał o medalach, odznaczeniach. To przyszło później, po wojnie, po licznych zgłoszeniach do zgromadzenia uratowanych wojennych dzieci żydowskich. Dzięki złożonym Wnioskom Yad Vashem przyznało do 2022 r.  siostrom Rodziny Maryi 22 medale i dyplomy „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”. Sześć Wniosków czeka na ostateczną decyzję w Jerozolimie, kilka kolejnych Wniosków jest w przygotowaniu razem z uratowanymi wojennymi dziećmi żydowskimi. Żaden wniosek nie został odrzucony.

Nadal wojenne dzieci, a także ich rodziny, kierują do zgromadzenia Rodziny Maryi prośby o pomoc w odnalezieniu ich bliskich. Często nie ma żadnych śladów w naszej dokumentacji, ale czasem nowe odczytanie dokumentów, jakaś nowa fotografia, notatka, przynoszą niesamowite odkrycia, a to niesie radość tym, którzy poszukują swych korzeni.

O matce Matyldzie  Getter ratującej dzieci żydowskie powiedziano: "Była ona wspaniałym, najbardziej ludzkim wcieleniem Ewangelii miłości". Zofia Rosenblum Szymańska.

• s. Dorota Kostka ZSAPU (KHKWPŻZZ)

Zaangażowanie sióstr albertynek w pomoc osobom pochodzenia żydowskiego podczas II wojny światowej

W roku 1939 Zgromadzenie Sióstr Albertynek Posługujących Ubogim liczyło 509 członkiń  pracujących w 56 placówkach o charakterze opiekuńczo-wychowawczym i charytatywnym. Wybuch II wojny światowej i okupacja niemiecka zmieniły warunki funkcjonowania Zgromadzenia, stawiając przed siostrami nowe wyzwania. Jednym z nich była różnoraka pomoc świadczona osobom pochodzenia żydowskiego, co zostanie przedstawione w referacie. W oparciu o źródła archiwalne, wspomnienia sióstr oraz świadectwa ocalonych ustalono, że w co najmniej 33 albertyńskich placówkach udzielono schronienia i wsparcia około 150 dorosłym i dzieciom. Powojenne dokumentowanie tej działalności było ograniczone, jednak współczesne badania pozwalają na poszerzenie dotychczasowej wiedzy.

• s. Kazimiera Korzeniewska (KHKWPŻZZ)

Dominikanki w Kielcach wobec pomocy ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej. Studium przypadku

W czasie II wojny światowej dominikanki w różnych miejscach niosły pomoc ludności żydowskiej, a jednym z ośrodków tej działalności był dom Zgromadzenia w Kielcach. Referat podejmie analizę kontekstu udzielanej pomocy, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji materialnej i personalnej kieleckiej placówki. Przedstawione zostaną konkretne formy wsparcia ludności żydowskiej, podejmowane przez siostry oraz sposób, w jaki w kolejnych dekadach po wojnie odnosiły się one do wspomnień o tej działalności.

• m. dr Ewa Kaczmarek (KWPŻZZwP)

Polityka represyjna państwa wobec zgromadzeń żeńskich w Polsce

[W przygotowaniu]

• ks. prof. dr hab. Józef Marecki (BBH IPN)

Polskie siostry zakonne w więzieniach komunistycznych - portret zbiorowy

[W przygotowaniu]

• ks. dr hab. Dominik Zamiatała prof. UKSW

Współpraca zakonów męskich i żeńskich w odpowiedzi na represje komunistyczne

[W przygotowaniu]

• dk. prof. dr hab. Waldemar Rozynkowski (UMK)

Obóz pracy dla sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954-1956)

W referacie zostanie omówiona historię obozu pracy dla sióstr zakonnych ze Śląska, który został utworzony w miejscowości Dębowa Łąka. Istniał on w latach 1954-1956. Miejscowość położona jest w granicach powiatu wąbrzeskiego, pod względem kościelnym, kiedy istniał obóz, miejscowość wchodziła w skład diecezji chełmińskiej. Obóz był przywoływany w histografii, jego historia zasługuje jednak na całościowe monograficzne opracowanie.

• dr Izabela Bożyk (IPN Kielce)

Działania aparatu bezpieczeństwa wobec zakonów żeńskich w województwie kieleckim w latach 1959-1972 na przykładzie spraw obiektowych „Siostry” i „Służki”

Zakony żeńskie, funkcjonujące na terenie województwa kieleckiego, a zwłaszcza ich wpływ na wychowanie dzieci i młodzieży stały się obiektem szczególnego zainteresowania Służby Bezpieczeństwa. W roku 1959 założono kilka spraw obiektowych dotyczących działań tych zgromadzeń, które prowadziły placówki szkolne i miały duży wpływ na lokalne środowisko. Oceniono to jako szczególnie niebezpieczne, co prowadziło do próby inwigilacji zakonów. Egzemplifikację problemu mogą stanowić działania  SB wobec sióstr Nazaretanek w Kielcach i skrytego zgromadzenia Służek NMP w Mariówce – sprawy obiektowe „Kawki”, „Służki”.

• Magdalena Wąż (IPN Kraków)

Represyjna polityka komunistycznej władzy  w aspekcie wychowania dzieci i młodzieży wobec czynnych zakonów żeńskich w powiecie krakowskim ze szczególnym uwzględnieniem Zgromadzenia Sióstr św. Feliksa z Kantalicjo oraz Zgromadzenia Sióstr Kanoniczek Ducha Świętego

Wśród licznych wrogów władzy ludowej w Polsce znalazły się czynne zakony żeńskie, które realizując charyzmat podejmowały liczne działania mające na celu wychowanie dzieci i młodzieży w duchu chrześcijańskim. Okres powojenny zmuszał siostry do nieustannej obrony własnej tożsamości oraz wewnętrznej niezależności.

• dr Zbigniew Stanuch (IPN Szczecin)

Aresztowana za „wrogą propagandę antypaństwową”. Historia s. Marii Krystyny Rynkowskiej

Siostra Krystyna Rynkowska ze Zgromadzenia Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny była jedyną kobietą – zakonnicą represjonowaną na Pomorzu Zachodnim w okresie stalinowskim. Doświadczyła szykan ze strony funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w związku z jej odważnym wystąpieniem w obronie ks. Stanisława Ruta, chrystusowca i proboszcza w Gryficach, prześladowanego przez władze komunistyczne. W artykule zostanie szczegółowo omówiony zarówno ten wątek, jak i biografia s. Krystyny, ukazująca jej działalność w specyficznych warunkach odradzającego się katolicyzmu na Ziemiach Zachodnich.

• Mikołaj Wełnic (UAM)

Zgromadzenie Sióstr Serafitek w prowincji poznańskiej wobec polityki władz komunistycznych w Polsce Ludowej (1945-1982)

Artykuł analizuje represje wobec poznańskiej prowincji Zgromadzenia Sióstr Serafitek w Polsce Ludowej. W oparciu o źródła ukazano działanie władz komunistycznych zmierzające do ograniczenia działalności Zgromadzenia. Serafitki pracujące jako pielęgniarki, wychowawczynie, opiekunki osób starszych były systematycznie usuwane z pracy i zastępowane personelem świeckim. Proces ten połączony z inwigilacją i naciskami ideologicznymi maił na celu marginalizację ich roli społecznej i religijnej. Mimo represji siostry podejmowały działania adaptacyjne i kontynuowały misję charytatywną stając się przykładem trwałości wartości chrześcijańskich w warunkach państwa totalitarnego. Studium przypadku sióstr serafitek pozwala uchwycić specyfikę represji wobec zgromadzeń zakonnych w PRL.

• Piotr Pietryga (IPN, SGMK)

Domy zakonne Zgromadzenia Sióstr świętego Dominika w archidiecezji gnieźnieńskiej w świetle materiałów archiwalnych Instytutu Pamięci Narodowej

Zgromadzenie Sióstr świętego Dominika jest rdzennie polskim zgromadzeniem zakonnym założonym w 1861 r. przez matkę Różę Kolumbę Białecką. W okresie PRL i zarazem do nowego podziału administracyjnego Kościoła katolickiego w Polsce w 1992 r. na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej działały cztery domy zakonne tj. w Broniszewicach (od 1992 r. w granicach diecezji kaliskiej), Inowrocławiu, Mielżynie i Miłosławiu. Siostry pracujące przed II wojną światową i krótko po niej prowadziły sierocińce i szkoły dla młodych kobiet. Po wojnie władza „ludowa” w ramach represji zlikwidowała sierocińce prowadzone przez to zgromadzenie zakonne (Broniszewice i Mielżyn). Wobec tego siostry dominikanki zajęły się pracą z osobami o znacznym stopniu niepełnosprawności intelektualnej. Innym aspektem represji jest też kontrola placówek przez władzę „ludową”, reprezentowaną w tym przypadku przez różne instytucje (lokalne komendy Milicji Obywatelskiej, czy Urząd do Spraw Wyznań). Celem tekstu jest wskazanie na materiały archiwalne znajdujące się w zasobie Instytutu Pamięci Narodowej a związane czterema domami zakonnymi sióstr dominikanek zlokalizowanymi na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej.

• Władysław Rożkow (IPN Lublin, KUL)

Polityka władz komunistycznych wobec greckokatolickich zakonów żeńskich na Stanisławowszczyźnie w latach 1944-1950

Okres drugiej okupacji sowieckiej Małopolski Wschodniej zapisał się w dziejach tamtejszego Kościoła greckokatolickiego jako czas szczególnie trudny. W wyniku tzw. soboru lwowskiego, zorganizowanego przez władze sowieckie w dniach 8–10 marca 1946 r., zniesiono postanowienia unii brzeskiej z 1596 r., co doprowadziło do likwidacji Kościoła bizantyjsko-ukraińskiego w ZSRS. Jednym z elementów szeroko zakrojonych działań Sowietów, zmierzających do wdrożenia decyzji podjętych podczas pseudosoboru, była likwidacja wszystkich instytutów życia konsekrowanego. Wobec oporu greckokatolickich zakonników i zakonnic przed konwersją na prawosławie, sowieckie władze często uciekały się do brutalnych metod – aresztowań, przesłuchań oraz zesłań do łagrów. Ci zatem członkowie zgromadzeń, którym udało się uniknąć więzienia, zostali pozbawieni prawa przebywania w klasztorach i zmuszeni do prowadzenia świeckiego trybu życia oraz podjęcia pracy w zakładach państwowych. Mimo rozlicznych restrykcji oraz stałej inwigilacji ze strony sowieckich służb bezpieczeństwa, wielu z nich zdołało zorganizować się w podziemne wspólnoty, które stały się istotnym ogniwem strukturalnym Kościoła „katakumbowego”. Celem niniejszego wystąpienia jest ukazanie działań władz sowieckich wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych Kościoła greckokatolickiego na Stanisławowszczyźnie, tzn. w dawnym województwie II RP, które w wyniku ustaleń konferencji jałtańskiej znalazło się w granicach ZSRS. Przyjęte ramy chronologiczne są ważnymi cezurami: terminus a quo – rok 1944 – wiąże się z ponownym zajęciem województwa stanisławowskiego przez Armię Czerwoną oraz z odtworzeniem na tych terenach sowieckich struktur państwowo-administracyjnych. Terminus ad quem – rok 1950 – to data likwidacji ostatniego żeńskiego klasztoru greckokatolickiego na tym obszarze. Referat zostanie przygotowany w oparciu o analizę dokumentacji aktowej pochodzącej z zasobów Centralnego Archiwum Państwowego Wyższych Organów Władzy Ukrainy w Kijowie oraz Archiwum Państwowego Obwodu Iwano-Frankiwskiego w Iwano-Frankiwsku.