Centrum Studiów Mediewistycznych

Logo CSM

Centrum Studiów Mediewistycznych

Historia

Centrum Studiów Mediewistycznych powstało 1 kwietnia 2022 r. jako odrębna jednostka badawcza w strukturach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. 17 maja 2022 r. została powołana Rada Naukowa, którą tworzy piętnastu czołowych badaczy mediewistów. Od 1 lipca 2022 r. pracami Centrum kieruje dr hab. Paweł Kras, prof. KUL.

W latach 2023-2027 działalność Centrum jest finansowana ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach zadania zleconego przez Ministra Edukacji i Nauki pn. „Centrum Studiów Mediewistycznych: podstawowe badania edytorskie i inwentaryzacyjne do dziejów średniowiecznej Polski” na podstawie umowy nr MEiN/2022/DPI/3503.

Logo MEiN

Cele

Logo KUL

Głównym celem Centrum jest podjęcie i realizacja szeroko zakrojonych badań edytorskich i inwentaryzacyjnych dotyczących dziejów Polski średniowiecznej, implementacja w polskiej mediewistyce nowoczesnych cyfrowych metod badawczych (digital humanities) oraz umiędzynarodowienie polskich badań nad średniowieczem i promocja ich wyników w świecie. Wśród zadań należy wymienić krytyczne opracowanie i nowoczesne udostępnienie niepublikowanych dotąd materiałów źródłowych o fundamentalnym znaczeniu dla polskiej historii i kultury, obejmujących obszerne, liczące setki, a niekiedy tysiące jednostek, zbiory dokumentów i rękopisów. Ponadto zostanie opracowany i udostępniony zbiór polskich pieczęci średniowiecznych. W celu promocji polskich badań planowane jest utworzenie bibliografii polskiej mediewistyki. W efekcie tych prac zarówno polscy, jak i zagraniczni badacze i studenci otrzymają nowoczesne narzędzia badawcze do badań nad historią średniowiecznej Polski. Do realizacji tych zadań powstał ogólnopolski, liczący kilkadziesiąt osób zespół badaczy, specjalizujących się w źródłoznawstwie i edytorstwie źródeł historycznych, reprezentujących różne ośrodki uniwersyteckie i instytuty Polskiej Akademii Nauk. Centrum podejmuje także współpracę z partnerami krajowymi i zagranicznymi, dzięki czemu ma szansę stać się platformą wymiany doświadczeń i szkolenia młodszych naukowców, inwestując w ten sposób w przyszłość polskiej mediewistyki.

Projekty badawcze

Monumenta Vaticana

Monumenta Vaticana res gestas Polonicas illustrantia to projekt, którego celem jest edycja tradycyjna i cyfrowa dokumentów dotyczących Polski z Archiwum Watykańskiego z czasów pontyfikatów Urbana VI (1378-1389) i Bonifacego IX (1389-1404).

Epistolae Ordinis Teutonici Sanctae Mariae

Celem projektu jest pełna, krytyczna edycja listów z Polski oraz korespondencji dotyczącej spraw polskich przechowywanych w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem (dalej: GSPK). W pierwszej kolejności przewiduje się edycję zachowanych w GSPK listów polskich wystawców kierowanych do odbiorców krzyżackich. Korespondencja ta stanowi niezwykle ważny element polskiej spuścizny kulturowej, który dotąd nie był poddany systematycznym działaniom edytorskim. Jest to zespół kapitalnych źródeł dotyczących relacji politycznych, gospodarczych, kulturowych Polski z zakonem krzyżackim i jego pruskim państwem. Teksty korespondencji są wszakże niezwykle istotnym przekazem, który może stanowić podstawę do rozważań nad językiem (średniowieczną łaciną i językiem niemieckim), formularzem listu, sfragistyką, dziejami społecznymi oraz historią prawa Polski, a nawet szerzej Europy Środkowej.

Źródła dokumentowe i epistolograficzne stanowiące spuściznę po archiwum wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego są obecnie przechowywane w ogólnym zespole XX. HA. Listy z Polski znaleźć można w dwóch zespołach mniejszych GSPK. Pierwszym z nich jest Ordensbriefarchiv (dalej: OBA). Znajdują się w nim m.in. oryginalne listy kierowane do odbiorców krzyżackich (wielkiego mistrza, dostojników i zakonnych urzędników terytorialnych) przez korespondentów z Polski: polskich monarchów, książąt mazowieckich, urzędników ziemskich, starostów, ludzi polskiego Kościoła do czasu sekularyzacji Prus Zakonnych w 1525. W OBA przechowuje się obecnie 29070 jednostek, przy czym ogromna większość to korespondencja. Jak wskazuje wstępne rozpoznanie, tylko dla okresu panowania króla Władysława Jagiełły definicję listów z Polski spełnia 375 przechowywanych tam jednostek. Należy się spodziewać, że dla późniejszego okresu XV stulecia, wraz ze zwiększającą się popularnością komunikacji listownej, ich liczba będzie jeszcze bardziej znacząca. Obok zasobu OBA kopie listów wystawców polskich z późnego średniowiecza znajdują się również w Ordensfoliantach (dalej: OF) – pokrzyżackim zespole aktowym, do których były wpisywane kopie korespondencji zgodnie z wczesną praktyką kancelarii wielkich mistrzów w Malborku.  

W ramach projektu prowadzone będą prace takie jak identyfikacja, selekcja, odczyt i transkrypcja listów, a także ich analiza kodykologiczna, źródłoznawcza i prozopograficzna, czego ostatecznym efektem będzie publikacja oraz stworzenie bazy cyfrowej dla 400 jednostek. W planach jest zorganizowanie konferencji pt. Hołd pruski (1525-2025): geneza, okoliczności i następstwa wraz z publikacją materiałów pokonferencyjnych. Projekt zwieńczy wydanie tomu pierwszego edycji źródłowej Epistolae Ordinis Teutonici Sanctae Mariae quae ad res gestas Poloniae spectant (t. 1: Listy z lat 1386-1434).

Pracami zespołu będzie kierować prof. dr hab. Sobiesław Szybkowski (Uniwersytet Gdański).

Księgozbiór klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu

Celem projektu jest opracowanie zachowanego zbioru rękopisów średniowiecznych należących do księgozbioru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu, przechowywanych obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. W efekcie prac zespołu, kierowanego przez dr hab. Jerzego Kaliszuka, prof. PAN, powstanie katalog rękopisów oraz internetowa baza danych dostępna na stronach Centrum Studiów Mediewistycznych, Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Manuscripta.pl.

Należy podkreślić, że księgozbiór żagański ma wartość unikatową, choćby ze względu na swój rozmiar i to zarówno w okresie średniowiecznym, jak i obecnie. W XV wieku biblioteka żagańska liczyła ok. 800 rękopisów, co czyniło ją jedną z największych wówczas w Europie Środkowej. Upływ czasu stosunkowo nieznacznie uszczuplił zasób tego księgozbioru, dzięki czemu do dziś zachowały się 504 kodeksy oraz 16 tzw. alegatów, czyli fragmentów rękopiśmiennych wyjętych z opraw. Tym samym jest to największy dochowany księgozbiór historyczny we współczesnej Polsce.  

Zawartość biblioteki nie ustępowała pod względem znaczenia jej rozmiarom. Położenie geograficzne klasztoru sprawiło, że w bibliotece gromadzono teksty powstałe na Śląsku, w Czechach, krajach niemieckich i w Polsce. Tworzyło to szczególne warunki dla rozwoju kultury umysłowej i kontaktu z różnego rodzaju prądami intelektualnymi, koncepcjami filozoficznymi i teologicznymi. Księgozbiór stanowi swoistą soczewkę, miejsce skupienia i przenikania owych prądów, między innymi obecnej w XV wieku koncepcji reformy monastycznej, wzrostu popularności nowej pobożności (devotio moderna), zaangażowania w późnośredniowieczną reformę Kościoła czy polemiki z husytami. Kwestie te znajdują odzwierciedlenie w zachowanych tekstach rękopiśmiennych.

Niebagatelny wpływ miała także działalność wybitnych opatów, a szczególnie Ludolfa z Żagania (1394–1422), Szymona Arnoldiego (1450–1468) i Marcina Rinkerberga (1468-1489). Dbali oni nie tylko o rozwój biblioteki, ale także sami tworzyli dzieła teologiczne. Często teksty z zachowanych rękopisów pochodzenia żagańskiego stanowią jedyny przekaz, jak w przypadku zbioru kazań kantora przemyskiego Henryka Honovera z końca XIV wieku czy dzieł opata Ludolfa z Żagania. Co interesujące, w księgozbiorze żagańskim znalazły się nawet średniowieczne kodeksy arabskie i francuskie.

Profil zgromadzonej literatury jednoznacznie charakteryzuje zasadniczy rys działalności augustianów z Żagania. Literatura kaznodziejska zajmuje bowiem w tym zbiorze poczesne miejsce i stanowi 26% jego całości. Trzeba jednak zaznaczyć, że niewiele jest rękopisów w zbiorze żagańskim, w których nie byłoby pojedynczych kazań lub materiałów kaznodziejskich.

W dziale literatury teologicznej dominuje twórczość św. Tomasza z Akwinu, choć obok niej znaleźć można wiele pism przedstawicieli szkoły augustiańskiej i umiarkowanych nominalistów, takich jak Mateusz z Krakowa, Konrad z Sołtowa czy Henryk Totting z Oyty.

Trzeci i najznaczniejszy dział w księgozbiorze żagańskim tworzy literatura prawa kanonicznego i świeckiego. Można odnaleźć tutaj rys epoki, w której studium prawa absorbowało podobnie jak studium teologii, a wyższe wykształcenie prawnicze torowało drogę do najwyższych godności kościelnych i świeckich.

Projekt umożliwia pierwsze szczegółowe opracowanie średniowiecznych rękopisów żagańskich w formie bazy danych i katalogu, który będzie zawierał opisy kodykologiczne wszystkich zachowanych rękopisów z księgozbioru. Dzięki dygitalizacji kodeksy te wejdą do obiegu naukowego w skali światowej.

Katalog średniowiecznych rękopisów dominikańskich

Celem projektu jest opracowanie zbioru rękopisów średniowiecznych należących do księgozbioru dominikańskiego klasztoru św. Wojciecha we Wrocławiu, przechowywanych obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Zespół badaczy pod kierownictwem dr hab. Wojciecha Mrozowicza, prof. UWr, opracuje siedemdziesiąt rękopisów z zakresu sygnatury I F (od I F 234 do I F 777), a wyniki prac zostaną opublikowane w formie katalogu oraz udostępnione na stronach internetowych Centrum Studiów Mediewistycznych, Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Manuscripta.pl.

Księgozbiór dominikanów wrocławskich pod względem ilościowym dalece przewyższał inne księgozbiory dominikańskie na Śląsku i dorównywał bibliotece dominikanów krakowskich. Według Krystyny Zawadzkiej zachowany zbiór liczy 330 rękopisów, co czyni go obok biblioteki żagańskich kanoników regularnych najlepiej zachowanym zbiorem poklasztornym na Śląsku. Liczba dzieł zawartych na kartach rękopisów proweniencji dominikańskiej w BUWr przekracza kilka tysięcy. Dotychczas nie opublikowano szczegółowego wykazu dzieł zawartych w tych rękopisach, a stary katalog Göbera wymaga weryfikacji.  

W klasztorze św. Wojciecha istniały szkoły nowicjuszy, konwentualna i partykularna, co przełożyło się na znaczną liczbę podręczników szkolnych w tamtejszej bibliotece. Szczególnie szkoła partykularna kształciła kadry erudycyjnych kaznodziejów, autorów pism o poziomie i charakterze uniwersyteckim, komentarzy biblijnych, wykładów, kwestii i wreszcie także kolekcji kaznodziejskich.

Specyfika zakonu kaznodziejskiego znalazła odzwierciedlenie w wybitnie rozbudowanym dziale teologicznym, homiletycznym oraz literatury antyheretyckiej. We wrocławskim konwencie działali kaznodzieje okręgowi, przypisani do okręgu klasztornego, oraz kaznodzieje generalni, nieograniczeni terytorialnie. Dwóch braci wyznaczano do prowadzenia kaznodziejstwa dla ludu, przy czym jeden kazał po niemiecku, drugi po polsku. W tym kontekście dobrze zaopatrzona biblioteka klasztorna była niezbędnym narzędziem do pracy.

Z innych działów wyróżniają się zbiory tekstów z zakresu prawa kanonicznego oraz nauk matematyczno-przyrodniczych, ze szczególnie licznymi traktatami medycznymi dotyczącymi problematyki zarazy.  

Wszystkie te kodeksy będą traktowane indywidualnie jako zabytki zawierające unikatowe przekazy tekstów i niepowtarzalne pod względem swojej materialności. Ich identyfikacja wniesie znaczący wkład w wiedzę o historii polskiej kultury, literatury i ogólnie pojętej nauki.

Corpus sigillorum Poloniae

Corpus sigillorum Poloniae obejmuje przygotowanie edycji średniowiecznych pieczęci związanych z ziemiami polskimi, zgromadzenie informacji o pieczęciach notowanych w literaturze przedmiotu, edycjach źródłowych oraz inwentarzach zbiorów (zasobów). Dane te zostaną zdeponowane w ogólnodostępnym repozytorium cyfrowym.

Bibliografia mediewistyki polskiej

Podstawowym zadaniem w ramach tego projektu jest opracowywanie i publikowanie na bieżąco not bibliograficznych dotyczących polskich prac mediewistycznych w International Medieval Bibliography, działającej na platformie wirtualnej brepolis.net.

Zespół

Rada Naukowa

Przewodniczący Rady Naukowej

• prof. dr hab. Zdzisław Noga (Instytut Historii i Archiwistyki UP w Krakowie)

Członkowie Rady Naukowej

• prof. dr Julia Burkhardt (Mittelalterliche Geschichte Department, Ludwig-Maximilians-Universität München)
• prof. dr hab. Roman Czaja (Instytut Historii i Archiwistyki UMK)
• prof. dr hab. Tomasz Jasiński (Biblioteka Kórnicka PAN)
• prof. dr hab. Tomasz Jurek (Instytut Historii PAN)
• prof. dr hab. Agnieszka Kijewska (Instytut Filozofii KUL)
• prof. dr hab. Krzysztof Mikulski (Instytut Historii i Archiwistyki UMK; Prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego)
• doc. dr Martin Nodl (Centrum medievistických studií, Akademie věd České republiky, Praha)
• dr hab. Tomasz Nowicki, prof. KUL (Dyrektor Instytutu Historii KUL)
• prof. dr hab. Andrzej Pleszczyński (Instytut Historii UMCS)
• prof. dr hab. Marian Rębkowski (lnstytut Archeologii i Etnologii PAN)
• prof. dr hab. Stanisław Rosik (Instytut Historii UWr; Przewodniczący Stałego Komitetu Mediewistów Polskich)
• prof. dr hab. Marek Walczak (Instytut Historii Sztuki UJ)
• dr hab. Piotr Węcowski, prof. UW (Instytut Historyczny UW)

Dyrektor

• dr hab. Paweł Kras, prof. KUL (Katolicki Uniwersytet Lubelski)

Koordynatorzy

• dr hab. Marek D. Kowalski, prof. UJ (Uniwersytet Jagielloński) – koordynator projektu Monumenta Vaticana
• prof. dr hab. Sobiesław Szybkowski (Uniwersytet Gdański) – koordynator projektu Epistolae Ordinis Teutonici Sanctae Mariae
• dr hab. Jerzy Kaliszuk, prof. PAN (Instytut Historii Nauki PAN w Warszawie) – koordynator projektu Księgozbiór klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu
• dr hab. Wojciech Mrozowicz, prof. UWr (Uniwersytet Wrocławski) – koordynator projektu Katalog średniowiecznych rękopisów dominikańskich
• dr hab. Marcin Hlebionek, prof. UMK (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – koordynator projektu Corpus sigillorum Poloniae
• dr Anna Adamska (Universiteit Utrecht) – koordynator projektu Bibliografia mediewistyki polskiej
• dr Waldemar Bukowski (Instytut Historii PAN) – koordynator działalności wydawniczej
• dr hab. Bogumił Szady, prof. KUL (Katolicki Uniwersytet Lubelski) – koordynator repozytorium cyfrowego
• dr hab. Anna Zajchowska-Bołtromiuk, prof. UKSW (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) – koordynator szkoły letniej

Wykonawcy

• mgr Jagoda Jankowska
• dr Ewelina Kaczor
• mgr Aleksander Sroczyński
• dr Antoni Śmist
• mgr Urszula Zachara-Związek
• dr Adam Zapała

Kontakt

Centrum Studiów Mediewistycznych
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
ICBN 2.06
ul. Konstantynów 1J
20-708 Lublin

telefon: +48 81 454 56 67
e-mail: csm@kul.pl

Facebook: medieval.center