Forum Młodych Badaczy Miast

Data: 27 maja 2025 roku (wtorek)

Tutaj będzie tekst wprowadzający !

Miejsce obrad:

Lublin, Ul. Konstantynów 1J

Aula Interdyscyplinarnego Centrum Badań Naukowych KUL (ICBN 0.08)

Program i prelegenci:

12.00: Przywitanie gości, słowo wstępne: prof. Urszula Sowina, Przewodnicząca Sekcji / Komisji Historii Miast KNH PAN

Panel I. 12.15-13.00

Prowadzenie: Artur Karpacz

12.15-12.30: Michał Hankus (UŚ), Konflikt proboszcza z parafianami w Korczewie (w ziemi sieradzkiej) pod koniec XIV wieku
12.30-12.45: Mateusz Wasiluk (KUL), Parafie z wieloosobową obsadą plebańską w miastach średniowiecznej diecezji krakowskiej jako przykład zjawiska kościołów "wieloplebańskich"

13.00-14.30 - przerwa obiadowa

Panel II. 14.30-15.15

Prowadzenie: Monika Szamik

14.30-14.45: Maja Gąssowska (IH PAN), O pewnych osobliwościach ustrojowych średniowiecznego miasta Reval (obecnie Tallin)
14.45-15.00: Arkadiusz Borek (IH PAN), Parafie miejskie archidiakonatu kaliskiego w pierwszej połowie XVI wieku

15.15-15.45 - przerwa kawowa

Panel III. 15.45-16.30

Prowadzenie: Maja Gąssowska

15.45-16.00: Karol Krajewski (KUL), Między plebanem a młynarzem. Parafia św. Krzyża w Krakowie wobec chłopów z Krowodrzy i Prądnika
16.00-16.15: Artur Karpacz (UKEN), Trudna kohabitacja. Konflikty interpersonalne przy kolegiacie olkuskiej na kartach akt kongregacji dekanatu Nowa Góra

16.30-17.00 - przerwa kawowa

Panel IV. 17.00-17.45

Prowadzenie: Karol Krajewski

17.00-17.15: Monika Szamik (KUL), “Zostałem przyjęty do bractwa (...) ze względu na jego wielkie przywileje”. Społeczność bractw religijnych przy kolegiacie zamojskiej w XVII w.
17.15-17.30: Valiantsina Zakharych (UW), Parafie dominikańskie w XVII i XVIII w. w Wielkim Księstwie Litewskim: organizacja struktur

17.30-18.00. Podsumowanie i zamknięcie obrad

Abstrakty wystąpień:

Artur Karpacz (UKEN, opieka naukowa: dr hab. Halina Dudała, dr Stanisław Witecki)

Bazylika pw. św. Andrzeja w Olkuszu od połowy XIV wieku znajdowała się w granicach administracyjnych dekanatu Nowa Góra, podlegając tym samym zwierzchności lokalnego dziekana. Upadek znaczenia tego urzędu pod koniec średniowiecza był jednym z tematów Soboru Trydenckiego. Postanowiono wówczas o reorganizacji funkcji dziekana foralnego, którego kompetencje uległy zmianie. Od tej pory miał on być "ustami, oczami i uszami" biskupa w terenie, pośrednikiem między kurią a parafią, "informatorem diecezjalnym", a przede wszystkim osobą nadzorującą i egzekwującą realizację reform posoborowych. Ich przebieg i efekty zapisywano głównie w protokołach wizytacji biskupich. Wyjątkiem są akta kongregacji dekanatu Nowa Góra, prowadzone w latach 1634-1757. Na mocy konstytucji soborowych dziekani mieli podczas takich spotkań dyscyplinować podległy im kler, rozwiązywać sprawy natury obyczajowej czy dyskutować na tematy związane blaskami i cieniami pracy kapłańskiej. Częstym obiektem rozmów było duchowieństwo kolegiaty olkuskiej, a mianowicie: konflikty personalne, sprawy moralne, kompetencje duszpasterskie (spory z tutejszymi augustianami i wędrownymi kaznodziejami) czy relacje z prowizorami bazyliki, czyli radą miejską Olkusza. Prezentacja kilku wybranych wątków w myśl case study będzie osią mojego wystąpienia na Forum Młodych Badaczy Miast.

Karol Krajewski (KUL, opieka naukowa: prof. Agnieszka Januszek-Sieradzka)

Parafia pod wezwaniem Świętego Krzyża w Krakowie stanowiła już w średniowieczu jedną z jednostek kościelnego podziału terytorialnego miasta. Aż do XVIII wieku wyróżniały ją ścisłe związki z dwiema instytucjami – miejskim szpitalem oraz klasztorem kanoników Ducha Świętego, którego prepozyt pełnił jednocześnie funkcję proboszcza parafii. Choć działalność tych instytucji była już przedmiotem badań naukowych, jeden jej aspekt pozostaje niezbadany – relacje proboszczów Świętego Krzyża z ich chłopskimi poddanymi. Analiza tej kwestii jest możliwa dzięki XVI-wiecznej księdze gromadzkiej wsi Krowodrza. Referat poświęcony temu zagadnieniu pozwoli lepiej zrozumieć funkcjonowanie wczesnonowożytnej parafii i powiązanych z nią instytucji, ukazując ich zaplecze finansowe.

Monika Szamik (KUL, opieka naukowa: prof. Jacek Chachaj)

Rozkwit bractw jako formy zaangażowania religijnego ludzi świeckich w okresie potrydenckim wiązał się z dążeniem do odnowy życia religijnego całego społeczeństwa. W kolegiacie zamojskiej w XVII w. działały bractwa: Poczęcia NMP, Męki Pańskiej, Bożego Ciała, różańcowe i literackie, skupiające wykształconą elitę miasta. Celem wystąpienia jest zaprezentowanie ich społeczności w okresie najbardziej dynamicznego rozwoju Zamościa - jej zróżnicowania stanowego, majątkowego i etnicznego, różnych form i natężenia zaangażowania wiernych w bractwa, a co za tym idzie wkładu tych grup w życie parafii i miasta. Przedstawiony zostanie także ich wpływ na pobożność, mentalność i relacje społeczne zamościan. Analiza tych nieprzebadanych dotychczas zagadnień przyczyni się do poszerzenia wiedzy o społecznym otoczeniu parafii w czasach nowożytnych.

Mateusz Wasiluk (KUL, opieka naukowa: prof. Jacek Chachaj)

Na średniowiecznych ziemiach polskich można się spotkać z zaskakującym zjawiskiem – rezydowaniem przy jednym kościele parafialnym więcej niż jednego plebana (najczęściej dwóch). Najwięcej takich przypadków (dwadzieścia kilka) źródła odnotowują na terenie diecezji krakowskiej, w tym także w miastach tej diecezji. Problem ten podjęło w polskiej historiografii zaledwie kilku badaczy i nie doczekał się on jednoznacznego rozwiązania. Celem wystąpienia będzie z jednej strony przedstawienie dotychczasowych prób wyjaśnienia tego zjawiska, w czym największe zasługi położył J. Szymański, zaś z drugiej strony zwrócenie uwagi na kilka przypadków parafii wieloplebańskich (np. pw. Wszystkich Świętych w Krakowie), które mogą przemawiać za niejednolitością tego zjawiska.

Maja Gąsowska (IH PAN)

Średniowieczny Reval od 1248 r. rządził się prawem lubeckim, ale początki miasta datuje się na wiek XII. Znajdowały się w nim dwa kościoły parafialne: pw. św. Mikołaja i św. Olafa. Wydaje się, że fara św. Olafa mogła być kontynuacją istniejącej tu wcześniej hipotetycznie kaplicy kupieckiej, biorąc pod uwagę jej niedookreślone granice wykraczające poza późniejsze mury miejskie, jej położenie niemal nad samym brzegiem morskim i jednocześnie w pobliżu ruskiej kaplicy pw. św. Mikołaja. Prawo patronatu do fary św. Olafa należało od 1267 r. do rewalskiego klasztoru cysterek, przekazane im przez duńską królową Małgorzatę I. Wydaje się, że na obsadę stanowiska jej proboszcza mogło mieć rycerstwo północnoestońskie – protektorzy i krewni arystokratycznych cysterek. Druga fara miejska pw. św. Mikołaja robi standardowe wrażenie: położona przy rynku, w pobliżu ratusza, a prawo patronatu do niej należało do rady miejskiej.

Arkadiusz Borek (IH PAN, opieka naukowa: prof. Bogumił Szady)

W swoim wystąpieniu mam zamiar przebadać sieć parafii miejskich archidiakonatu kaliskiego. Będzie to podstawa do próby określenia jak status miasta przekładał się na sytuację zlokalizowanego w nim centrum kościelnego. Na terenie archidiakonatu kaliskiego w pierwszej połowie XVI w. znajdowało się 14 miast. Ich sytuacja była dość różnorodna. Sam Kalisz był dużym centrum kościelnym w skali ogólnopolskiej i jednym z nielicznych miast podzielonym między parafie. Prócz niego sieć miejska regionu składała się ze średnich i małych miast (w tym jednego bez własnej parafii), będących przeważnie własnością szlachecką. Ich parafie zostaną scharakteryzowane od strony instytucjonalno-personalnej: poprzez liczbę i rodzaj beneficjów na terenie parafii, strukturę prawa patronatu, obecność innych obiektów kościelnych, a także liczbę i pochodzenie duchownych.

Valiantsina Zakharych (UW)

Kościół katolicki w Wielkim Księstwie Litewskim (WKL) powstał na stało po chrzcie Władysława II Jagiełło, jednak zarówno w XV, jak i XVI w. Kościół przeżywał kryzys, który uniemożliwił utworzenie szerokiej sieci parafii. Od XVII w. zauważalne zmiany w geografii sieci parafialnej: nowe parafie powstały w WKL, w tym na wschodzie, równolegle do istniejącej już sieci parafii prawosławnych i greckokatolickich oraz wspólnot protestanckich. Rozbudowa sieci katolickiej odbywa się falowo, budowę nowych parafii utrudniały wojny XVII w. i kryzys demograficzny po nich. Wraz z tym zauważalny był problem braku proboszczów do prowadzenia pracy w parafiach. Zakon Kaznodziejski masowo przybył na tereny WKL w XVII w. w warunkach Kontrreformacji. Kaznodziejski kierunek działalności nadawał się do jak najlepszego szerzenia Kościoła katolickiego. Otóż praca Zakonu w parafiach była jednym z ważnych kierunków jego misji. Ilość kościołów parafialnych stanowiło większą liczbę w porównaniu do innych zakonów katolickich. Dominikanie wnieśli znaczący wniosek w rozszerzenie działalności Kościoła katolickiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Znajduje to potwierdzenie w pracy na miejscowościach. Wielu dominikanów było zaniepokojonych koniecznością wykonywania swoich obowiązków, z nich były L. Hryncewicz, F. Ciecierski. Do stosunkowo dużej liczby parafian zaliczały się parafie przy kościołach w Stołpcach, Rakowie. Dominikanie zabielscy najjaśniej wyrazili się w życiu swojej parafii. Zakon stworzył w miejscowości zespół klasztorny, który stał się ośrodkiem misji katolickiej w regionie, posiadał placówki edukacyjne, w których kształciły się takie postacie jak poeta A. Wiaryga-Darewski czy historyk K. Tyszkiewicz.

Michał Hankus (UŚ)

Badanie zawartości ksiąg rękopiśmiennych często zaskakuje badaczy swoimi wynikami. Podczas kwerendy w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej udało się odnaleźć nieznany list z końca XIV wieku. Dokument dotyczy kontrowersyjnego proboszcza Stanisława w parafii w Korczewie w ziemi sieradzkiej. Duchowny miał dokonać morderstwa, za które nie poniósł odpowiedniej kary. Zbulwersowani dziedzice z Rzechty postanowili napisać list, który prawdopodobnie dotarł do ówczesnego arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzanty z Kosowic, w celu ostatecznego wyjaśnienia sprawy. Przedmiotem wystąpienia będzie przedstawienie zaistniałego konfliktu i jego wpływu na losy korczewskiej parafii.