Prelegenci i abstrakty

• dr hab. Ewa Wółkiewicz, prof. IAiE PAN

Kolekty i opłaty za sakramenty w parafii św. Jakuba w Nysie w początku XVI w.

Do istotnych postulatów badawczych należy niewątpliwie rozpoznanie źródeł i wysokości dochodów plebańskich w późnym średniowieczu. Źródła typu "Liber beneficiorum" są w tym wypadku jedynie częściową pomocą, gdyż nie zawierają informacji o rzeczywistej egzekucji świadczeń ani danych o wpływach z kolekt i okolicznościowych opłat od wiernych. W nauce pojawiają się tezy, że z tego ostatniego źródła niektórzy plebani mogli czerpać nawet 80 % rocznych dochodów. Dokładne ustalenie podstaw materialnych średniowiecznego kleru umożliwia jedynie sięgnięcie po źródła rachunkowe. Z tego względu warto przyjrzeć się bliżej majątkowi nyskiej parafii św. Jakuba w Nysie – jednej z typowych dużych miejskich parafii na późnośredniowiecznym Śląsku. Tylko dla tej instytucji zachował się korpus ksiąg rachunkowych, których najstarsze zapisy sięgają lat 80 XV w.

• dr Michał Słomski (IH PAN)

Nowe miasto, nowa parafia? Rozwój urbanizacji pod Warszawą a struktury parafialne na przykładzie Skaryszewa, Pragi i Kamionu w XVII–XVIII wieku.

W pierwszej połowie XVII w. na krańcach podwarszawskiej wsi Kamion, będącej także centrum parafii, powstało miasto Skaryszew. Dodatkowo, w 1648 r. prawa miejskie otrzymała Praga, również wchodząca do tego okręgu parafialnego. Celem wystąpienia będzie omówienie problemu powstania w nowym mieście (Skaryszewie) nowego kościoła parafialnego w stosunku do starszej osady (Kamiona) ze starszą świątynią. Zwrócę uwagę również na fakt istnienia miasta (Pragi), w którym nie było kościoła parafialnego, był zaś kościół klasztorny. Wskażę porównawczo na nieliczne przypadki miast z ziem polskich bez kościołów parafialnych oraz na sytuację kościelną powstających wokół Warszawy jurydyk. Zakres chronologiczny obejmie XVII i XVIII w. Oba aspekty przedstawię na podstawie materiałów archiwalnych z Archiwum Diecezjalnego w Płocku (akta wizytacyjne, Acta episcopalia) oraz z Archiwum Diecezjalnego Warszawsko-Praskiego (metryka zaślubionych). Dla badań porównawczych wykorzystam dostępną literaturę przedmiotu.

• dr hab. Rafał Eysymontt, prof. IH UWr; Radosław Gliński ((Filozofická fakulta Univerzity Karlovy)

Fara w mieście królewskim ziemi kłodzkiej. Uwarunkowania historyczne i urbanistyczne

Miasta królewskie ziemi kłodzkiej – Kłodzko, Bystrzyca Kłodzka, Radków i Lądek – cieszyły się prawem bezpośredniego patronatu króla Czech. Zgodnie z dokumentem z 1336 r. mieszczanie tych ośrodków uzyskali cenny przywilej wyłączający ich fary ze sprawowania przez miejscową szlachtę prawa patronatu nad nimi. We wszystkich pozostałych osadach Kotliny rycerze mogli swobodnie cieszyć się tym prawem i wysuwać swoich kandydatów na proboszczów i kapelanów. Równocześnie liczne dane historyczne wskazują na mecenat zarówno lokalnego mieszczaństwa, jak i rycerstwa związany z wyposażeniem kościołów w wymienionych wyżej ośrodkach. Wspomniane miasta reprezentują przy tym nieco odmienny od najpowszechniej stosowanego w regionie model planu, w którym niezwykłą rolę odgrywa usytuowanie fary. Autorzy wystąpienia przedstawią owe charakterystyczne historyczne i przestrzenne uwarunkowania bazując na swoich doświadczeniach związanych z przygotowywaniem atlasów historycznych dla miast ziemi kłodzkiej.

• dr Joanna Napierała (Pracownia Geoinformacji Historycznej KUL, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu)

Zmiany wyznaniowe wybranych parafii na terenie województwa poznańskiego w dobie reformacji

W dobie reformacji w XVI i XVII w., na terenie województwa poznańskiego, pojawiło się kilka wiodących wyznań protestanckich. Do najbardziej reprezentatywnych, na tym terenie, należało wyznanie luterańskie. Wraz z uformowaniem się jego pierwszych struktur kościelnych ujawniło się ciekawe zjawisko, polegające na lokowaniu w kościołach należących do parafii katolickich, zborów luterańskich. Sytuacja taka występował bez względu na rodzaj własności ziemskiej. Zbory luterańskie występowały zarówno w majątkach szlacheckich, królewskich, duchownych, a nawet miejskich. Bywały miejscowości, w których przez lata, kilka wyznań współistniało ze sobą, korzystając z jednego budynku sakralnego, aby następnie na skutek konwersji dziedziców lub procesów rewindykacyjnych, ów budynek powrócił do wyznania katolickiego. Z drugiej strony, w czasie reformacji, wiele z parafii, na stałe odpadło od Kościoła katolickiego, a ich powrotu nie była w stanie spowodować ani kontrreformacyjna działalność Kościoła katolickiego, króla czy sądów królewskich i trybunału koronnego. W niniejszym referacie chciałabym pokazać: w jaki sposób na gruncie staropolskiego sytemu prawnego dochodziło do przekazywania kościołów katolickich gminom protestanckim, wskazać przykłady miast wielowyznaniowych oraz sposoby współistnienia wyznań w obrębie wybranych parafii.

• dr hab. Jakub Adamski, prof. IHS UW

Architektoniczne dzieje fary św. Mikołaja w Brzegu (około 1350/1370–1417) a prawno-organizacyjne aspekty prowadzenia budowy kościołów parafialnych w późnośredniowiecznych miastach Europy Środkowej

Budowa wielkiego kościoła parafialnego należała do najbardziej spektakularnych przedsięwzięć o municypalnym charakterze, jakie podejmowano w miastach środkowowschodniej Europy w okresie ich ekonomicznej i politycznej stabilizacji i rozkwitu w okresie XIV–początku XVI wieku. O ile sama architektura gmachu kościelnego jest tradycyjnym przedmiotem badań historii sztuki i politechnicznej historii architektury, o tyle prawno-organizacyjne aspekty prowadzenia prac budowlanych jak dotąd pozostawały w polskiej literaturze na uboczu zainteresowań naukowych: rzadko zwracali na nie uwagę historycy sztuki i architekci, zaś historycy, zdaje się, uważali te kwestie za nazbyt związane z samą architekturą w jej materialnym rozumieniu. Poza tym, w nielicznych tekstach o charakterze przyczynkarskim pojawiło się wiele nieporozumień czy wręcz nadinterpretacji. Problematyka ta rozwijana była jednak intensywnie w kręgu niemieckojęzycznym, ale tamtejsi badacze nie wchodzili ze swoimi badaniami na obszary dzisiejszej Polski. Proponowany referat będzie przyczynkiem wskazującym zagadnienia, który pilnie powinny stać się przedmiotem interdyscyplinarnego zainteresowania naukowego. Zagadnienie to zobrazuję na przykładzie wyjątkowo dobrze jak na nasze warunki udokumentowanej historii budowy wielkiego kościoła św. Mikołaja w Brzegu, w stosunku do którego dysponujemy kilkunastoma szczegółowymi przekazami pisanymi z lat 1370–1417. Omawiając proces konstruowania fary zwrócę uwagę na problem relacji między kompetencjami właścicieli prawa patronatu (w tym przypadku – joannitów), a radą miejską i witrykami, poruszę kwestię udziału lokalnego feudała (księcia legnicko-brzeskiego) we współfinansowaniu prac oraz przedstawię postulaty dalszych badań nad tym zagadnieniem.

• dr Dorota Żurek (IHiA UKEN)

Rola świeckich w zarządzaniu majątkiem parafii. Fabrica ecclesiae w teorii i w praktyce

W ostatnich wiekach średniowiecza świeccy, poprzez swoich przedstawicieli - witryków, zaczęli przejmować zarząd nad budynkiem świątyni i jego majątkiem, czyli funduszem fabrica ecclesiae. Na tym ostatnim polu mogli wykazać się szczególną aktywnością, w efekcie czego w wielu wypadkach fundusz przeistoczył się w instytucję posiadającą osobowość prawną i przejmującą opiekę nad wieloma instytucjami kościelnymi. Celem referat jest poczynienie ogólnych uwag na temat przepisów regulujących udział świeckich w opiece i zarządzaniu miejską farą oraz skonfrontowanie ich z praktyką w tym względzie. W referacie pragnę także nakreślić czym właściwie była fabrica ecclesiae u schyłku średniowiecza, opierając się na wynikach badań historyków europejskich oraz własnych nad fabrykami miejskich far w Małopolsce.

• dr Marcin Sumowski (IHiA UMK)

Między radą a plebanem. Witrycy miejskich kościołów parafialnych w Prusach późnego średniowiecza

Autor Epistola de miseria curatorum seu plebanorum – opublikowanego w II poł. XV w. – ustawił witryka w szeregu dziewięciu „diabłów”, które utrudniały życie plebanowi. Zarządca kościoła parafialnego miał samowolnie rozporządzać jego majątkiem, nie dzielił się datkami z duchownym i nie rozliczał się przed nim. Utwór – zgodnie z przyjętą przez autora konwencją – w krzywym zwierciadle ukazywał jedną z kluczowych postaci życia parafialnego.

Celem wystąpienia będzie próba przyjrzenia się witrykom miast pruskich w późnym średniowieczu. Stanowisko to było w omawianym regionie jednym z urzędów miejskich, podporządkowanych radzie i często piastowanym przez rajców. Problem zostanie w związku z tym zaprezentowany w dwóch aspektach: a) urzędniczym (pozycja witryków w relacji z radą i plebanem, urząd w lokalnym ustawodawstwie synodalnym, rozliczenia z majątku kościoła, obowiązki, udział w życiu religijnym, działalność finansowa i budowlana, rachunki urzędu); b) personalnym (obsada, pochodzenie i wykształcenie witryków, działalność w radzie i poza nią, stosunek do piastowanego urzędu). Pozwoli to na analizę prawno-społecznej pozycji witryków w parafii miejskiej.

• dr hab. Maria Starnawska, prof. IH UwS

Procesja w Dni Krzyżowe w średniowiecznym Krakowie

Procesje w Dni Krzyżowe, tzn. poniedziałek, wtorek i środę przed Wniebowstąpieniem oraz w dniu św. Marka 25 kwietnia, których celem było wybłaganie pomyślności i urodzaju funkcjonowały w Kościele powszechnym od wczesnego średniowiecza. Ich trasa wiodła w przestrzeni miejskiej do poszczególnych kościołów, obejmując całe miasto, zaś na wsiach obchodzono pola wokół osady. Procesje te stanowiły wyraz tożsamości wspólnoty, zarazem integrując w sensie ideowym przestrzeń miejską. Opisy takich procesji znane są z kilku krakowskich ksiąg liturgicznych, dzięki czemu możliwe jest odtworzenie i analiza ich przebiegu.

• dr Konrad Kołodziejczyk (IH PAN)

Służba kościelna w parafiach miejskich w diecezji krakowskiej w drugiej połowie XVIII wieku

W parafiach kluczową rolę pełnił oczywiście kler, jednak dość istotną rolę organizacyjną odgrywali świeccy pomocnicy, czyli służba kościelna, tzw. ministrowie kościoła. Do tej grupy zaliczali się m.in. dyrektorzy szkół, nauczyciele, organiści, kantorzy, zakrystianie, dzwonnicy, kalikanciści czy grabarze. Celem wystąpienia jest dokonanie charakterystyki przedstawicieli tej grupy zawodowej zatrudnianej w parafiach miejskich w diecezji krakowskiej w drugiej połowie XVIII w. Badania dotyczą m.in. takich kwestii jak: liczebność służących, podział obowiązków, wiek, stan cywilny, pochodzenie społeczne, wynagrodzenie, skłonności migracyjne czy struktury rodzinne ministrów. Analiza zostanie przeprowadzona na podstawie źródeł: akt wizytacyjnych z lat 80. XVIII w. oraz spisów ludności z końca XVIII w. Wystąpienie ma na celu nie tylko ukazanie roli świeckich pomocników w funkcjonowaniu parafii miejskich, lecz stanowi wstęp do dalszych, szerszych badań nad tą grupą zawodową.

• Monika Jakubek-Raczkowska, dr hab. Juliusz Jakubek-Raczkowski (prof. UMK, Wydział Sztuk Pięknych)

Praxis pietatis w kościele parafialnym Starego Miasta Torunia w średniowieczu i świadectwa jej trwania w okresie nowożytnym

Jako fara wielkomiejska Starego Miasta Torunia, kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu był w XIV i XV wieku jednym z najbardziej prominentnych kościołów w państwie krzyżackim w Prusach. Zarówno rodowa i cechowa ostentacja, jaka miała miejsce w tej przestrzeni, jak i wspólnotowe oraz indywidualne praktyki religijne, były częścią „religii miejskiej” charakterystycznej dla miast hanzeatyckich w strefie nadbałtyckiej. Referat omówi je w oparciu o źródła pisane oraz ikonograficzne, skupiając się na problemie głównego kultu patronalnego, religijności brackiej oraz praktyk związanych z odpustami i kultem Eucharystii (zwłaszcza w okresie religijnego przełomu ok. 1400 roku). W dobie Kontrreformacji fara świętojańska stała się głównym miejscem katolickiej ostentacji w diecezji chełmińskiej. Jej wnętrze, użytkowane symultanicznie przez parafię i zakon jezuitów, wypełniało się kolejnymi elementami wyposażenia, dającymi świadectwo nowych kultów i potrzeb religijnych. Mimo tych modernizacji, wiele średniowiecznych dzieł sztuki, jakie ukształtowały jej ikonosferę, przetrwało lub zaistniało w nowych kontekstach w przestrzeni potrydenckiej. Przechowano w niej też i rozbudowywano skarb relikwiowy, kultywując specyficzne formy wspólnotowej i prywatnej dewocji, obrzędowości brackiej, czci świętych; próbowano odradzać średniowieczne kulty. Temat ten jest wciąż niedostatecznie przebadany. Autorzy chcą podkreślić ciągłość praktyki religijnej w kościele; uwarunkowania, w jakich ulegała ona przemianom oraz historyczną wartość jej zachowanych świadectw dla dziedzictwa kulturowego pobrzeża Bałtyku.  

• dr Piotr Kołodziejczak (IH PAN)

Własność kościelna i szwedzkie prawo miejskie. Przykład późnośredniowiecznego Sztokholmu

Dotychczasowa literatura poświęcona życiu religijnemu w późnośredniowiecznym Sztokholmie, zarówno starsza (J.E. Almqvist), jaki i nowsza (M. Lamberg), w zapisach nieruchomości i renty wieczystej czynionych przez tamtejszych mieszczan na rzecz instytucji kościelnych dopatrywała się raczej analogii do innych miast regionu bałtyckiego. Niedawno G. Bjarne Larsson zakwestionowała te podobieństwa twierdząc, że szwedzkie prawo miejskie – zwłaszcza zapisy dotyczące prawa spadkowego – i działania rady miejskiej Sztokholmu czyniły sytuację własności kościelnej w tym mieście wyjątkową na tle reszty regionu. Podkreśliła ona dążenia władz municypalnych Sztokholmu do maksymalnego ograniczenia własności kościelnej w mieście, które wykraczały nawet poza przepisy szwedzkiego prawa miejskiego. Jednakże zachowany materiał źródłowy zawiera zarówno przykłady wspierające, jak i podważające ustalenia G. Bjarne Larsson. Celem referatu jest włączenie się we wspomnianą dyskusję i próba odpowiedzi na pytania o charakter, zakres i regulacje własności kościelnej w późnośredniowiecznym Sztokholmie.

• dr Piotr Pajor (IHSiK UPJP II)

Fara jako wyraz tożsamości miasta. O kościół Mariackim i władzach Krakowa w późnym średniowieczu

Celem referatu będzie zaprezentowanie głównej fary Krakowa w okresie XIV i XV wieku jako przedmiotu szczególnej troski komuny miejskiej, traktowanego jako wyraz kolektywnej oraz indywidualnej pobożności, ale też manifestacji potęgi i samorządności miasta. Zasadniczym przedmiotem analizy będzie forma architektoniczna świątyni oraz jej kontekst urbanistyczny. Kościół Mariacki był pod wieloma względami najokazalszą i najwystawniejszą świątynią miasta, ale też pozostawał w wyraźnym, rozciągniętym na wiele dekad dialogu artystycznym z kilkoma innymi ważnymi budowlami, zarówno inspirując pewne rozwiązania w innych budowlach, jak i je recypując. Zarówno owa powtarzalność, jak i pewne rozwiązania jednostkowe (np. dekoracja rzeźbiarska chóru) wydają się istotnym medium autoprezentacji gminy miejskiej, nie tylko na poziomie sakralnym; niesłuszne natomiast wydają się ostatnie sugestie o podporządkowaniu formy budowli polityce zagranicznej Kazimierza Wielkiego.

• dr hab. Marek Słoń (IH KUL)

Czy w średniowiecznej Polsce istniała parafia miejska?

Choć niemal każde miasto miało przynajmniej jedną farę, nie jest jasne, czy ona różniła się istotnie od kościoła wiejskiego i czy da się wskazać cechy, które będą wspólne dla zróżnicowanych ośrodków miejskich. Na gruncie prawa kanonicznego rozróżnienia można szukać tylko w statutach synodów i nie zostało ono dotąd wskazane w literaturze. Częściowe wyniki przynosi analiza statystyczna ksiąg uposażeń. Inną drogą jest próba scharakteryzowania modelu parafii wielkomiejskiej i jego atrakcyjności dla mniejszych ośrodków. Odrębnym zagdanieniem jest klasyfikacja parafii obejmujących wiernych w mieście i poza nim, z równowagą między tymi grupami lub dominacją jednej z nich.

• dr Anna Maleszka (IHiA UMK)

Bycie parafianinem w anglonormańskim mieście w Irlandii

Celem mojego referatu jest nakreślenie obrazu życia parafian w anglonormańskich miastach Irlandii w okresie od XII do XVI wieku. Już szczególny kontekst początków organizacji diecezjalno-parafialnej zasługuje na przeanalizowanie. W rezultacie przewrotu politycznego w Irlandii zarówno miasto, jak i parafia stały się narzędziami wprowadzania nowych zasad życia wspólnotowego. W referacie chciałabym omówić naturę relacji między Kościołem i jego przedstawicielami a społeczeństwami miejskimi w Irlandii, czyniąc to poprzez naświetlanie ram prawnych relacji między Kościołem a miastem w Irlandii, prześledzenie różnorodnych płaszczyzn kontaktów mieszczan z władzami kościelnymi, oraz zaprezentowanie wybranych przykładów konfliktów, sporów i awantur między Kościołem a mieszczanami w Irlandii, które, być może z racji stanu zachowania źródeł, są jednym z najbardziej interesujących zagadnień. Tłem dla wielu wydarzeń odnotowywanych w irlandzkich miastach były niejednokrotnie procesy zainicjowane i przebiegające gdzie indziej, co sprawia, że znaczenie poszczególnych konfliktów wykracza poza jednostkowość i lokalność.

• dr hab. Sławomir Kościelak, prof. UG

Parafia bez wezwania, świątyni i granic. Awaryjny model katolickiego duszpasterstwa w protestanckim Gdańsku w XVI-XIX wieku

Jeszcze do schyłku lat 50-tych XVI wieku katolicy w Gdańsku, największym mieście Korony Polskiej, dysponowali sześcioma parafiami. Uzyskany w 1557 roku przez miejscowych luteranów przywilej wyznaniowy wszystko zmienił. Protestanci przejęli świątynie, w tym i kościół NMP (mimo, że znajdował się pod królewskim patronatem). Przez ponad 200 kolejnych lat katolicy, teraz wyznanie mniejszościowe, musieli poradzić sobie z szeregiem utrudnień, w tym koniecznością pozyskania świątyni zastępczej, zorganizowania form pracy duszpasterskiej w nieprzychylnym wyznaniowo środowisku, przełamania ograniczeń dotyczących aktywności pomocniczej: szkolnej i charytatywnej. Z różnych powodów zatarła się również identyfikacja „wezwaniowa” parafii, płynne stały się ponadto granice i obszar oddziaływania. Stan ten formalnie istniał aż do 1840 roku.

• dr hab. Natalia Biłous (Instytut Historii Ukrainy, Narodowej Akademi Nauk Ukrainy)

Kościół pw. Św. Trójcy w Ołyce i społeczność miejska wokół kolegiaty w XVII wieku

Ołyka znana jest przede wszystkim jako wołyńska rezydencja książąt Radziwiłłów, którzy w połowie XVI wieku wybudowali tutaj jeden z największych zamków, a w latach 1635-40 najpiękniejszy kościół na Wołyniu pw. Św. Trójcy, niegdyś bogato zdobiony rzeźbami świętych Wojciecha, Stanisława, Piotra i Pawła oraz rzeźbami lwowskiego majstra Melchiora Ampeli. W 1640 r. kościół został poświęcony przez biskupa łuckiego Andrzeja Gembickiego, a rok później otrzymał status kolegiaty. Przechowywano tu oryginalną ikonę Matki Bożej z Dzieciątkiem, przywiezioną z Palestyny przez fundatora kościoła. W krypcie kolegiaty znajdował się grobowiec rodziny Radziwiłłów. (W nasz czas dzięki pomocy i wsparciu Polski ten kościół otrzymał renowację. Od 2013 roku trwają prace konserwatorskie kosztem Fundacji Dziedzictwa Kulturowego Polski, planowana jest budowa sanktuarium Matki Bożej.) W śródmieściu funkcjonowały dwa kościoły – obok wspomnianej kolegiaty znajdował się kościół św. Piotra i Pawła (założony w 1460 r.). Przy nich działali cmentarze (które już nie istnieją), przy ul. Szpitalnej – szpitał św. Krzyża (założony 1587 r.). Na ulice Akademickiej znajdował się kolegium albo «akademia», jak ją określili miejscowi mieszkańcy, to była filia Akademii Zamojskiej, gdzie pięciu profesorów wykładało logikę, rytorykę, gramatykę, teologię i sztuki wyzwolone. Uczelnia była założona w 1638 r. przy kościele św. Trójcy, działała prawie do końca XVIII wieku. Przy kolegiacie w 1640 r. założono szpital oraz fundusz dla wyposażenia 12 ubogich panienk. Testamenty mieszczan ołyckich dostarczają informacje źródłowe o legatach i miejscach pochówku. W tym prywatnym mieście, należącym do książąt Radziwiłłów, przy każdym kościele znajdowały się cmentarze, na których chowano zmarłych według miejsca zamieszkania, przynależności do określonego wyznania (katolickiego, unickiego, prawosławnego) i kościołu parafialnego.