Prelegenci i abstrakty

• dr hab. Ewa Wółkiewicz, prof. IAiE PAN

Kolekty i opłaty za sakramenty w parafii św. Jakuba w Nysie w początku XVI w.

Do istotnych postulatów badawczych należy niewątpliwie rozpoznanie źródeł i wysokości dochodów plebańskich w późnym średniowieczu. Źródła typu "Liber beneficiorum" są w tym wypadku jedynie częściową pomocą, gdyż nie zawierają informacji o rzeczywistej egzekucji świadczeń ani danych o wpływach z kolekt i okolicznościowych opłat od wiernych. W nauce pojawiają się tezy, że z tego ostatniego źródła niektórzy plebani mogli czerpać nawet 80 % rocznych dochodów. Dokładne ustalenie podstaw materialnych średniowiecznego kleru umożliwia jedynie sięgnięcie po źródła rachunkowe. Z tego względu warto przyjrzeć się bliżej majątkowi nyskiej parafii św. Jakuba w Nysie – jednej z typowych dużych miejskich parafii na późnośredniowiecznym Śląsku. Tylko dla tej instytucji zachował się korpus ksiąg rachunkowych, których najstarsze zapisy sięgają lat 80 XV w.

• dr Michał Słomski (IH PAN)

Nowe miasto, nowa parafia? Rozwój urbanizacji pod Warszawą a struktury parafialne na przykładzie Skaryszewa, Pragi i Kamionu w XVII–XVIII wieku.

W pierwszej połowie XVII w. na krańcach podwarszawskiej wsi Kamion, będącej także centrum parafii, powstało miasto Skaryszew. Dodatkowo, w 1648 r. prawa miejskie otrzymała Praga, również wchodząca do tego okręgu parafialnego. Celem wystąpienia będzie omówienie problemu powstania w nowym mieście (Skaryszewie) nowego kościoła parafialnego w stosunku do starszej osady (Kamiona) ze starszą świątynią. Zwrócę uwagę również na fakt istnienia miasta (Pragi), w którym nie było kościoła parafialnego, był zaś kościół klasztorny. Wskażę porównawczo na nieliczne przypadki miast z ziem polskich bez kościołów parafialnych oraz na sytuację kościelną powstających wokół Warszawy jurydyk. Zakres chronologiczny obejmie XVII i XVIII w. Oba aspekty przedstawię na podstawie materiałów archiwalnych z Archiwum Diecezjalnego w Płocku (akta wizytacyjne, Acta episcopalia) oraz z Archiwum Diecezjalnego Warszawsko-Praskiego (metryka zaślubionych). Dla badań porównawczych wykorzystam dostępną literaturę przedmiotu.

• dr hab. Rafał Eysymontt, prof. IH UWr; Radosław Gliński ((Filozofická fakulta Univerzity Karlovy)

Fara w mieście królewskim ziemi kłodzkiej. Uwarunkowania historyczne i urbanistyczne

Miasta królewskie ziemi kłodzkiej – Kłodzko, Bystrzyca Kłodzka, Radków i Lądek – cieszyły się prawem bezpośredniego patronatu króla Czech. Zgodnie z dokumentem z 1336 r. mieszczanie tych ośrodków uzyskali cenny przywilej wyłączający ich fary ze sprawowania przez miejscową szlachtę prawa patronatu nad nimi. We wszystkich pozostałych osadach Kotliny rycerze mogli swobodnie cieszyć się tym prawem i wysuwać swoich kandydatów na proboszczów i kapelanów. Równocześnie liczne dane historyczne wskazują na mecenat zarówno lokalnego mieszczaństwa, jak i rycerstwa związany z wyposażeniem kościołów w wymienionych wyżej ośrodkach. Wspomniane miasta reprezentują przy tym nieco odmienny od najpowszechniej stosowanego w regionie model planu, w którym niezwykłą rolę odgrywa usytuowanie fary. Autorzy wystąpienia przedstawią owe charakterystyczne historyczne i przestrzenne uwarunkowania bazując na swoich doświadczeniach związanych z przygotowywaniem atlasów historycznych dla miast ziemi kłodzkiej.

• dr Joanna Napierała (Pracownia Geoinformacji Historycznej KUL, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu)

Zmiany wyznaniowe wybranych parafii na terenie województwa poznańskiego w dobie reformacji

W dobie reformacji w XVI i XVII w., na terenie województwa poznańskiego, pojawiło się kilka wiodących wyznań protestanckich. Do najbardziej reprezentatywnych, na tym terenie, należało wyznanie luterańskie. Wraz z uformowaniem się jego pierwszych struktur kościelnych ujawniło się ciekawe zjawisko, polegające na lokowaniu w kościołach należących do parafii katolickich, zborów luterańskich. Sytuacja taka występował bez względu na rodzaj własności ziemskiej. Zbory luterańskie występowały zarówno w majątkach szlacheckich, królewskich, duchownych, a nawet miejskich. Bywały miejscowości, w których przez lata, kilka wyznań współistniało ze sobą, korzystając z jednego budynku sakralnego, aby następnie na skutek konwersji dziedziców lub procesów rewindykacyjnych, ów budynek powrócił do wyznania katolickiego. Z drugiej strony, w czasie reformacji, wiele z parafii, na stałe odpadło od Kościoła katolickiego, a ich powrotu nie była w stanie spowodować ani kontrreformacyjna działalność Kościoła katolickiego, króla czy sądów królewskich i trybunału koronnego. W niniejszym referacie chciałabym pokazać: w jaki sposób na gruncie staropolskiego sytemu prawnego dochodziło do przekazywania kościołów katolickich gminom protestanckim, wskazać przykłady miast wielowyznaniowych oraz sposoby współistnienia wyznań w obrębie wybranych parafii.

• dr hab. Jakub Adamski, prof. IHS UW

Architektoniczne dzieje fary św. Mikołaja w Brzegu (około 1350/1370–1417) a prawno-organizacyjne aspekty prowadzenia budowy kościołów parafialnych w późnośredniowiecznych miastach Europy Środkowej

Budowa wielkiego kościoła parafialnego należała do najbardziej spektakularnych przedsięwzięć o municypalnym charakterze, jakie podejmowano w miastach środkowowschodniej Europy w okresie ich ekonomicznej i politycznej stabilizacji i rozkwitu w okresie XIV–początku XVI wieku. O ile sama architektura gmachu kościelnego jest tradycyjnym przedmiotem badań historii sztuki i politechnicznej historii architektury, o tyle prawno-organizacyjne aspekty prowadzenia prac budowlanych jak dotąd pozostawały w polskiej literaturze na uboczu zainteresowań naukowych: rzadko zwracali na nie uwagę historycy sztuki i architekci, zaś historycy, zdaje się, uważali te kwestie za nazbyt związane z samą architekturą w jej materialnym rozumieniu. Poza tym, w nielicznych tekstach o charakterze przyczynkarskim pojawiło się wiele nieporozumień czy wręcz nadinterpretacji. Problematyka ta rozwijana była jednak intensywnie w kręgu niemieckojęzycznym, ale tamtejsi badacze nie wchodzili ze swoimi badaniami na obszary dzisiejszej Polski. Proponowany referat będzie przyczynkiem wskazującym zagadnienia, który pilnie powinny stać się przedmiotem interdyscyplinarnego zainteresowania naukowego. Zagadnienie to zobrazuję na przykładzie wyjątkowo dobrze jak na nasze warunki udokumentowanej historii budowy wielkiego kościoła św. Mikołaja w Brzegu, w stosunku do którego dysponujemy kilkunastoma szczegółowymi przekazami pisanymi z lat 1370–1417. Omawiając proces konstruowania fary zwrócę uwagę na problem relacji między kompetencjami właścicieli prawa patronatu (w tym przypadku – joannitów), a radą miejską i witrykami, poruszę kwestię udziału lokalnego feudała (księcia legnicko-brzeskiego) we współfinansowaniu prac oraz przedstawię postulaty dalszych badań nad tym zagadnieniem.